XIX wiek i pierwsza katedra weterynarii w Polsce
Pierwsza Katedra Weterynarii w Polsce powstała w 1804 roku w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim – działała ona z przerwami do 1936 r. Pierwszym Profesorem tejże Katedry został Paweł Adami (1739-1814), który ukończył studia medyczne we Wiedniu. Jego pierwsze zainteresowania naukowe dotyczyły etiologii, sposobów zapobiegania i zwalczania motylicy wątrobowej oraz zakażeń wąglikiem. Jeszcze we Wiedniu, w 1775 roku powierzono mu wykłady z chorób zwierzęcych na tamtejszym wydziale lekarskim. Po sześciu latach złożył profesurę i następnie wrócił do Krakowa, gdzie został zatrudniony na Akademii Krakowskiej. Po jego śmierci zastąpił go prof. Adam Antoni Rudnicki (1795-1838) autor poczytnych traktatów „O powietrzu bydlęcym i sposobach postepowania z bydłem zdrowym, chorym i upadłym” (1813) oraz „O przyczynach chorób i częstego pomoru bydląt w Polsce, tudzież o sposobach ochronienia tychże od takowych wypadków”. Prof. Rudnicki podczas swoich studiów lekarskich na Uniwersytecie Józefińskim we Lwowie był słuchaczem wykładów z weterynarii głoszonych tam przez prof. Jerzego Chmela. Jednak w 1812 roku powierzono mu kierowanie Instytutem Weterynarii w Burakowie , dlatego złożył dymisję z akademickich obowiązków w Krakowie. Kolejną zasłużoną postacią dla krakowskiej weterynarii był Sebastian Girtler (1767-1833). Uważał on, że weterynaria na wzór wiedeński, powinna zyskać odrębną szkołę, zwana Instytutem Weterynaryjnym. Te tezy znalazły swe odbicie w Rozprawie "O potrzebie i użyteczności Nauki Weterynarii oraz jej postępie na równi z postępem medycyny, z zastosowaniem do kraju naszego, tudzież o związku jej z Gospodarstwem i Policją kraju i wpływie jej na Ekonomię i Policję".
W 1838 r. Wydział Lekarski, wychodząc naprzeciw żądaniu Wielkiej Rady UJ, przedłożył dokument zatytułowany Projekt zakładu zwierzęco-lekarskiego. Planowany zakład miał wchodzić w skład struktury Wydziału Lekarskiego. Niestety pomimo obiecujących początków i licznych przedsięwzięć w tym kierunku, odrębnej szkoły weterynaryjnej nie powołano. Tymczasem we Lwowie w 1881 r. otwarto długo wyczekiwaną Szkołę Weterynarii i Kucia Koni, która w 1898 r. została przekształcona w Akademię Weterynaryjną.
W roku 1890 powstało Studium Rolnicze przy wydziale filozoficznym UJ. Od tego czasu nauczanie weterynarii odbywało się nie tylko w ramach Wydziału lekarskiego, ale również Studium Rolniczego. Kierownikiem ówczesnej katedry Weterynarii był prof. Andrzej Walentowicz (1850-1897) który uzyskał habilitację na podstawie rozprawy „ O wpływie nerwu nasiennego zewnętrznego na wydzielanie mleka u kóz i owcy” w roku 1888 na Wydziale Lekarskim UJ. Studium Rolnicze przekształcone zostało w 1923 r. w Wydział Rolniczy UJ, który stanowił podstawę utworzenia w 1953 r. Wyższej Szkoły Rolniczej w Krakowie, obecnie Uniwersytetu Rolniczego im Hugona Kołłątaja.
XX wiek – Instytut Weterynarii i Medycyny Doświadczalnej UJ
Niewątpliwie nowy rozdział w dziejach krakowskiej weterynarii zaczął się mianowaniem w roku 1899 profesorem nadzwyczajnym weterynarii UJ Juliana Nowaka (1865-1946), który był znakomitym bakteriologiem oraz współtwórcą polskiej mikrobiologii, wychowankiem Uniwersytetu Jagiellońskiego i jego późniejszym rektorem. Był bez wątpienia jednym z najnowocześniejszych i najwszechstronniejszych uczonych tamtej doby. Po studiach lekarskich w Krakowie odbył dodatkowe studia uzupełniających w wiedeńskiej akademii weterynaryjnej, w której w roku 1899 otrzymał tytuł lekarza weterynarii. Odbył on m.in. staż w Instytucie Pasteura, współpracując z Ilją Miecznikowem, jednym z pionierów immunologii i późniejszym laureatem Nagrody Nobla. W roku 1912 prof. Nowak otrzymał dodatkowo promocję doktorską na Akademii Weterynaryjnej we Lwowie. Z katedry Weterynarii stworzył instytut naukowy, który łączył w sobie bakteriologię, patologię doświadczalną i weterynarię. Mając szerokie kontakty zarówno w Krakowie, jak i Wiedniu, wystarał się o fundusze na budowę od podstaw gmachu Instytutu Weterynarii i Medycyny Doświadczalnej przy ulicy Czystej.
Budynek stanął w 1914 r., tuż przed wybuchem wojny. W budynku tym do dzisiaj mieszczą się katedry: Mikrobiologii, Immunologii i Patofizjologii gdzie studenci zarówno kierunku lekarskiego UJ CM oraz weterynaryjnego UCMW UJ-UR odbywają zajęcia z tych przedmiotów. Profesor Nowak potrafił znakomicie połączyć badania nad chorobami zwierząt i ludzi.
Tablica pamiątkowa umieszczona na budynku przy ul. Czystej gdzie obecnie znajduje się Katedra Mikrobiologii UJ.
W 1929 r. pierwszy na świecie opisał pełną morfologię i cykl życiowy patogenu odpowiedzialnego za zapalenie płuc i opłucnej u bydła – współcześnie wyodrębnione w jednostkę chorobową pod nazwą pleuropneumonia contagiosa bovum (zaraza płucna bydła). Po raz pierwszy patogen został wyizolowany w 1898 r. przez francuskiego weterynarza Etienne’a Nocarda oraz sławnego współpracownika Ludwika Pasteura, Piotra Roux, i długo, pomimo licznych wysiłków uczonych, nie pozwalał się poznać. Tym, który odniósł pełny sukces, był właśnie krakowski badacz. Nadał mu wówczas nazwę taksonomiczną Mycoplasma pleuoropneumoniae (obecnie nosi on miano Mycoplasma mycoides). To właśnie dzięki Julianowi Nowakowi wprowadzono do światowej nauki pojęcie mykoplazmy, jako zewnętrznego, samodzielnego patogenu, pozbawionego ściany komórkowej i noszącego cechy zarówno bakterii, jak i grzyba, cechującego się zmienną morfologią w zależności od fazy rozwoju. Dużą wartość poznawczą miały jego badania nad etiologią skrobiawicy, czyli amyloidozy, które prowadził głównie w okresie swoich przygotowań do habilitacji. Jego autorstwa dwutomowy atlas Documenta Microbiologica był unikatową w skali światowej pracą, słusznie przynoszącą międzynarodowy rozgłos polskiemu uczonemu.
Nie ulega dzisiaj wątpliwości, że to za profesury Juliana Nowaka weterynaria, oparta na anatomii i histologii, patologii i bakteriologii, stała się częścią nowoczesnego przyrodoznawstwa oraz pełnoprawną nauką lekarską. Decydowały o tym nie tylko talent, pracowitość oraz wiedza profesora, lecz także nietuzinkowa osobowość tego mecenasa i przyjaciela artystów tej miary, co Stanisław Wyspiański i Jacek Malczewski.
Julian Nowak, pastel Stanisława Wyspiańskiego z roku 1904r.
Ta wszechstronność i rozmach są widoczne niemal na każdym polu jego działalności, w tym również społecznej i politycznej, która wszak doprowadziła go do urzędu premierarządu Rzeczypospolitej Polskiej w 1922 r., ministerialnej teki, a później godności senatorskiej. Gdy jego życie dobiegało już kresu, tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej, ówczesny minister oświaty powierzył 80-letniemu profesorowi katedrę mikrobiologii rolniczej UJ.
Dzisiaj
Tak jak kiedyś wspólny wysiłek Wydziału Lekarskiego i Studium Rolniczego Wydziału Filozoficznego UJ, tak i dzisiaj współpraca pomiędzy Uniwersytetem Jagiellońskim i Uniwersytetem Rolniczym w Krakowie mają ten sam cel, którym od początku było i jest nadal stworzenie nowoczesnej szkoły weterynarii, która obecnie funkcjonuje pod nazwą Uniwersyteckie Centrum Medycyny Weternaryjnej UJ-UR w Krakowie. UCMW prowadzi regularne kształcenie przyszłych lekarzy weterynarii oraz kontynuuje badania w ramach naukowej dyscypliny weterynaria.
Opracowano na podstawie:
Prof. Ryszard W. Gryglewski „Nauczanie weterynarii na Uniwersytecie Jagiellońskim w XIX i początkach XX wieku” Życie Weterynaryjne 2018, 93 (3).
Historia Instytutu Weterynarii i Medycyny Doświadczalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Zakładu Produkcji Surowic i Szczepionek Weterynaryjnych
